به سـر باید دویـد

اقتصاد پویا و مقاوم با قناعت

مجتبی حیدری؛

با پیروزی انقلاب اسلامی ایران ، شکل جدیدی از حکومت در دنیا پدیدار شد که خارج از حیطه دو قدرت غرب وشرق بود وبنای سازگاری با هیچ قدرت مستکبری را نداشت. لذا خود مکلف به نوآوریونظریه پردازی والگوسازی درعرصه های جدیدی چون اقتصادی است یکی از مفاهیمی که درالگوی اقتصاد اسلامی انقلاب نقش اساسی وکلیدی دارد،مفهوم اقتصاد مقاومتی است در این وجیزه سعی داریم به طور اجمال ضرورت اقتصاد مقاومتی را برای کشور بیان کرده وهمچنین به طور مفصل تری به یکی از عناصر تشکیل دهنده اقتصاد مقاومتی یعنی عنصر قناعت بپردازیم ونقش آن را درایجاد اقتصاد مقاومتی تبیین کنیم.

.... مقدمه

با پیروزی انقلاب اسلامی ایران ، شکل جدیدی از حکومت در دنیا پدیدار شد که خارج از حیطه دو قدرت غرب وشرق بود وبنای سازگاری با هیچ قدرت مستکبری را نداشت. ظهور چنین حکومتی آن هم در منطقه ای که قلب جهان به شمار می آید واز لحاظ ژئوپلتیکی واقتصادی وسیاسی دارای اهمیت بسیارفراوانی است ، باعث شد که نظام استکبار جهانی با تمام قوا به مبارزه با انقلاب برخیزد. با پایان یافتن جنگ و عدم پیروزی استکباردر زمینه نظامی ، تهاجمات به عرصه های مختلف دیگری کشیده شد.

یکی از این عرصه ها که خصوصا در این سال های اخیر بر تهاجمات آن افزوده شده است ، عرصه اقتصادی است. انقلاب اسلامی که توانسته بود درعرصه نظامی وجنگ هشت ساله بر دشمنان خود پیروز شود در عرصه های دیگر نیز می بایست بر دشمنان خود پیروز گرددتا بتواند استقلال خود را حفظ کرده ونوع حکومتی خود را به عنوان الگوی برتر برای جهانیان ارائه کند وبه اهداف عالیه خود برسد.لذا خود مکلف به نوآوریونظریه پردازی والگوسازی درعرصه های جدیدی چون اقتصادی است یکی از مفاهیمی که درالگوی اقتصاد اسلامی انقلاب نقش اساسی وکلیدی دارد،مفهوم اقتصاد مقاومتی است در این وجیزه سعی داریم به طور اجمال ضرورت اقتصاد مقاومتی را برای کشور بیان کرده وهمچنین به طور مفصل تری به یکی از عناصر تشکیل دهنده اقتصاد مقاومتی یعنی عنصر قناعت بپردازیم ونقش آن را درایجاد اقتصاد مقاومتی تبیین کنیم.

.... مفاهیم

1. اقتصاد: اقتصاد به یک نظام اقتصادی دریک منطقه جغرافیایی مشخص اطلاق می شود که دربرگیرنده تولید، توزیع یا تجارت و مصرف کالاها و خدمات درآن منطقه یا کشور می باشد. یک اقتصاد برآیند کلیه فرایندهایی است که فرهنگ، ارزشها، آموزش، تکامل تکنولوژی ، تاریخ، سازمان اجتماعی ، ساختارسیاسی و سیستمهای قانونی و همینطورجغرافیا و مواهب طبیعی را دربرمی گیرد.

2. اقتصاد مقاومتی: اصطلاح اقتصاد مقاومتی دربرابروضعیت جنگی تعریف شده است یعنی زمانی که دشمن با تحریم اقتصادی و مانند آن می کوشند تا جامعه را تضعیف کرده و آن را شکست دهند درحقیقت اقتصاد مقاومتی به اقتصادی گفته می شود که برای شرایط جنگی و هجوم دشمنان به جامعه سامان می یابد. اقتصاد مقاومتی یعنی آن اقتصادی که درشرایط فشار، درشرایط تحریم ، درشرایط دشمنی ها و خصومتهای شدید می تواند تعیین کننده رشد و شکوفایی کشورباشد.(بیانات مقام معظم رهبری دردیداردانشجویان،16.5.91).

3. قناعت: قناعت از ماده قنع گرفته شده است که ازلحاظ لغوی به معنای اکتفا کردن به اندک ازآنچه مورد نیاز انسان است.(مفردات راغب،کتاب قاف،صفحه413) و دراصطلاح به معنای صفتی است که باعث خشنودی و راضی شدن به چیزکم و نگه داشتن از زیاده خواهی می شود. یعنی انسان درمصرف کردن مال و خرج کردن آن حالت اعتدال را مراعات کند. قناعت به معنای مصرف نکردن نیست بلکه به معنای درست و صحیح مصرف کردن است یعنی به کفاف مصرف کردن و زیاده خواه نبودن .

.... تبیین مسئله

همانطورکه گفته شد بعد ازپیروزی انقلاب اسلامی و ظهورحکومتی جدید درجهان، قدرتهای مستکبرشرق و غرب درصدد نابودی و دشمنی با آن برآمدند چرا که این انقلاب تحت لوای هیچ قدرت غربی و شرقی نرفت و با آنها ناسازگاربود. این انقلاب مدل جدیدی از حکومت را به جهان ارائه داد که برخلاف دیگرحکومتها وقدرتها ، دین درآن نقش اساسی و اصلی را داشت و نظام آن یک نظام مبتنی بردین مبین اسلام بود. به همین منظور بود که از همان ابتدا دشمنان غربی و شرقی این انقلاب درصدد نابودی آن برآمدند و ازهیچ حربه ای فروگذاری نکردند لذا درابتدا سعی کردند که از طریق نظامی این حکومت را ازبین ببرند و جنگ هشت ساله را برملت ایران تحمیل کردند اما با رشادت و شجاعت ملت و رهبری در این زمینه ناکام ماندند.

با پایان یافتن جنگ و عدم پیروزی استکبار در زمینه نظامی تهاجمات به عرصه های دیگری من جمله سیاسی ، فرهنگی و اقتصادی کشیده شد. یکی از این عرصه ها که خصوصا دراین سالهای اخیر با تهاجمات گسترده تری همراه بوده است ، عرصه اقتصادی است. آسیب پذیرتربودن کشور ایران در بخش اقتصادی به جهت وابستگی مفرط اقتصاد به درآمدهای نفتی و واردات بی رویه و همچنین زیرساختهای ضعیف اقتصادی ، دشمن را برآن داشت که تحریمهای شدید اقتصادی را علیه ایران وضع کند ، که حجم و شدت آن درجهان بی سابقه بود. استکبارجهانی درصدد برآمد تا از این طریق به اهداف خود ونابودی و سرتسلیم فرآوردن جمهوری اسلامی ایران برسد.

اما تجربه تاریخی ملت و دولت ایران درزمینه تحریم ها و درایت و هوشمندی رهبرانقلاب و همچنین وجود منابع و ذخایرفراوان و نیروی انسانی کارآمد، نشان می دهد که جمهوری اسلامی ایران دراین زمینه نیز شیوه های دفاعی خوبی خواهد داشت که به وسیله آنها می تواند به تهاجمات اقتصادی و تحریم های جهانی فائق آید. به همین منظورانقلاب اسلامی مکلف به نوآوری و نظریه پردازی و الگو سازی درعرصه های جدید اقتصادی شد و رهبرانقلاب شیوه اقتصاد مقاومتی را دربرابرحربه تحریم اقتصادی دشمنان ارائه و ابلاغ کردند.

شرایطی که استکبارجهانی درعرصه اقتصاد برایران اسلامی به وجود آورد و همچنین وابستگی اقتصادی کشور به نفت و واردات بی رویه موجب ضرورت اقتصاد مقاومتی برای کشورشد علاوه برآنکه براساس آیات قرآنی داشتن اقتصاد مقاومتی همانند اقتصاد قوام بخش ، ضروری و لازم جامعه اسلامی است. جامعه اسلامی نه تنها باید دارای اقتصاد سالم و شکوفا باشد بلکه باید دارای اقتصاد مقاومتی باشد که آنرا از دشمنان حفظ کرده و اجازه ندهد که امت اسلامی دربرابردشمنان خود خوار و ذلیل شود و وابسته به آنها گردد.

قرآن برضرورت اقتصاد مقاومتی درجامعه اسلامی تاکید دارد از جمله آیاتی که دال بر این موضوع است آیه 28 سوره توبه است خداوند می فرماید: « یا ایها الذین امنوا انما المشرکون نجس فلایقربوا المسجد الحرام بعد عامهم هذا و ان خفتم علیه فسوف یغنیکم الله من فضله ان شاء ان الله علیم حکیم » ای کسانی که ایمان آورده اید حقیقت این است که مشرکان ناپاکان اند ، پس نباید از سال آینده به مسجدالحرام نزدیک شوند ، و اگردراین قطع رابطه از فقرخود بیمناکید به زودی خداوند اگربخواهد شما را بافضل خویش بی نیاز می گرداند ، همانا خداوند علیم و حکیم است.

خداوند دراین آیه وابستگی و نیازمندی جامعه مسلمین را عامل ذلت و خواری مسلمین می داند و مسلمانان را تشویق به قطع وابستگی اقتصادی می کند و همچنین خطاب به کسانی که نگران اختلال نظام اقتصادی خود پس از قطع وابستگی هستند یاد آورمی شود که چنین امری نه تنها منجر به اختلال درنظام اقتصادی آن ها نمی شود بلکه باعث رونق اقتصادی وشکوفایی آن وبی نیازی مسلمین می شود ورشد اقتصادی را به دنبال دارد با توجه به این آیه باید از برخی از دولتمردان امروزی پرسید که آیا رشد اقتصادی کشور و برطرف شدن مشکلات در رفت وآمد با غربی ها است ؟! آیا عدم رفت وآمد دشمنان قسم خورده ما به کشورمان موجب اخلال در نظام اقتصادی کشور می شود ؟! ویا اینکه اقتصاد خود را وابسته ونیازمند به آن ها کنیم وبودجه کشور را تنها متکی به نفت خود کنیم سبب اخلال در نظام اقتصادی کشور وبروز مشکلات معیشتی و ... می شود .درحالیکه دراین آیه خداوند می فرماید قبل از آنکه دشمنان شما را تهدیدی وتحریم کنند شما پیش قدم شوید وآن ها را تحریم کنید تا با خود اتکایی وتوکل وتفضل خداوند ، بی نیاز گردید.

از آنچه گفته شد ضرورت اجرایی کردن اقتصاد مقاومتی روشن شد وبیان شد که درجنگ اقتصادی که دشمن بر ملت ما تحمیل کرده است ، تنها راهی که می توان به آن اتکا کرد و ازآن طریق بتوان بر دشمن پیروز شد اقتصاد مقاومتی است. بعد ازاثبات ضرورت اقتصاد مقاومتی باید به تبیین وتعریف از اقتصاد مقاومتی وعناصرتشکیل دهنده آن پرداخت.

.... تعریف اقتصاد مقاومتی

همانطورکه در بخش مفاهیم گفتیم اقتصاد مقاومتی در برابر وضعیت جنگی تعریف شده است.اقتصاد مقاومتی به مفهوم مقاومت در برابر فشارها ودشمنی های داخلی وخارجی درعرصه اقتصادی کشوراست که صد البته تأثیر ومتأثرازعرصه سیاسی نیزاست.به عبارتی می توان گفت که اقتصاد مقاومتی تلاش برای کنترل وبی اثر کردن فشارها درشرایط تحریم ودرشرایط آرمانی تبدیل کردن فشارها به فرصت ها وحداکثراستفاده کردن ازآن ها میی باشد.

برخی اقتصاد مقاومتی را به مثابه اقتصاد موازی تعریف می کنند یعنی همان طورکه انقلاب اسلامی باتوجه به نیاز خود اقدام به تأسیس نهادهایی مانند کمیته امداد ، جهاد سازندگی و ... کرد امروز نیز باید برای تأمین اهداف خود وتکمیل مسیرخود به اقتصاد مقاومتی در عرصه اقتصادی خود نیازدارد.برخی دیگراقتصاد مقاومتی را به مثابه اقتصاد ترمیمی می دانند که درپی مقاوم سازی ، آسیب پذیری وترمیم ساختارهای فرسوده وناکارآمد موجود اقتصادی است. گروهی نیز اقتصاد مقاومتی را به مثابه اقتصاد دفاعی تعریف کرده اند. این تعریف متوجه هجمه شناسی ، آفند شناسی وپدافندشناسی ما دربرابرآن هجمه است. چهارمین تعریفی که از اقتصاد مقاومتی شده است این است که اساسا اقتصاد مقاومتی یک رویکرد کوتاه مدت سلبی واقدامی صرفا پدافندی نیست بلکه این رویکرد چشم اندازی کلان به اقتصاد جمهوری اسلامی ایران دارد ویک اقدام بلند مدت راشامل می شود.می توان گفت که این تعریف مورد نظررهبرانقلاب ازاقتصاد مقاومتی می باشد. این تعریف ، رویکردی ایجابی ودوراندیشانه دارد که درآن ، ما درپی اقتصاد ایده آلی هستیم که هم اسلامی باشد وهم مارا به جایگاه اقتصاد اول منطقه برساند، اقتصادی که برای جهان اسلام کارآمد والهام بخش بوده وزمینه ساز تشکیل تمدن بزرگ اسلامی باشد ( برگرفته ازمقاله سبک ها والگوهای مصرف واقتصاد مقاومتی ـ افشین وسمیرا متقی )

باتوجه به این تعریف چهارم باید گفت که برای عملی کردن اقتصاد مقاومتی درهمه عرصه های فرهنگی سیاسی اجتماعی و اقتصادی باید طرح و برنامه ریزی کرد به عبارت دیگر برای تحقق اقتصاد مقاومتی‌، کارفرهنگی، برنامه ریزی سیاسی اجتماعی نیز ضرورت دارد و نمی توان آنرا صرفا یک بحث تئوریک محض اقتصادی دانست. قبل از آنکه به تبیین عناصرسازنده اقتصاد مقاومتی بپردازیم باید بدانیم که هرچند اقتصاد مقاومتی دراین چند سال اخیرمورد توجه قرارگرفته است اما پیشینه تاریخی درایران دارد. پیشینه آن را می توان به دوران قاجاربازگرداند. در دوران قاجارنیزاقتصاد ایران وضعیت مطلوبی نداشت و در کشور رکود اقتصادی حاکم بود و سیل محصولات خارجی در بازار ایران جاری بود. در آن زمان علما و روحانیون با درایت و هوشمندی خود متوجه خطراز بین رفتن اقتصاد ملی و استقلال سیاسی کشور شدند و با کمک تجار و بازرگانان معتمد دست به اقداماتی برای رفع چنین خطری زدند که از جمله این اقدامات را می توان تاسیس شرکت اسلامیه دانست. یا حکم تاریخی تحریم تنباکو که برخی آنرا اولین جرقه های اقتصاد مقاومتی درایران می دانند.

برای عملی کردن اقتصاد مقاومتی باید فعالیتها را دردو زمینه دنبال کرد یکی درزمینه فردی و انسانی و دیگری درزمینه سازمانها و نهادها یعنی حکومت و طرح و برنامه ریزیهای کلان کشوری. در زمینه فردی و انسانی می توان گفت که دربحث اقتصاد مقاومتی سبک زندگی و فرهنگ حاکم برجامعه نقش بسزایی دارد. دراقتصاد مقاومتی، روحیه و فرهنگ حاکم برجامعه ، برپایه اخلاقیات و مقابله با کید دشمنان ، ایثارو فداکاری ، کاروتلاش مضاعف ، تولید حداکثری و مصرف به میزان نیاز، صرفه جویی و به طور کلی حاکم شدن دین و معنویات بر زندگی است. در بحث سبک زندگی اسلامی ایرانی که یکی از اضلاع تحقق اقتصاد مقاومتی است ، عنصرقناعت نقش ویژه ای دارد. قناعت اقتصاد آرام بخش ، امنیت و سلامت فرد و جامعه و راه حل برون رفت از مشکلات اقتصادی داخلی و وابستگی خارجی است ، قناعت خودکفایی و توسعه و رشد اقتصادی و به دنبال آن توسعه و رشد فرهنگی و سیاسی را به همراه دارد.

.... عنصر قناعت

قناعت همانطورکه گفته شد از ماده قنع و به معنای اکتفا کردن به اندک ازآنچه مورد نیاز انسان است. قناعت رضایت به کم و حسن تدبیرمعاش است بدون دوست داشتن زیاده از حد زندگی و اعتدال و میانه روی است درآیات و روایات آثارزیادی برای قناعت ذکرشده است من جمله : رستگارشدن، سبکی حساب روز قیامت، راضی شدن خداوند به عمل اندک و ... از جمله آثاری که در روایات و آیات برای قناعت بیان شده است این است که قناعت باعث بی نیازی فرد از دیگران می شود و موجب سرافرازی و عزت انسانی می گردد. قناعت علاوه برآثارفردی که بیان شد آثاراجتماعی نظیرعدالت اجتماعی و جامعه معتدل و پویا و مستحکم دارد. باعث ازبین رفتن رکود اقتصادی و ناامنی اقتصادی می شود و همانطورکه باعث بی نیازی و عزت انسان می شود، باعث بی نیازی و سرافرازی یک ملت خواهد شد.

قناعت به معنای ریاضت اقتصادی نیست، همچنین از طرف دیگرقناعت به معنای فقیر یا مصرف نکردن نمی باشد بلکه قناعت به معنای حسن تدبیردرمعاش داشتن ، درست و صحیح و به اندازه استفاده کردن از امکانات و منابع است.

قناعت دربرابرحرص و آزاست. درچنین قناعتی تنبلی و فقرپذیری و خواری و ذلت و بیکاری وجود ندارد بلکه کوشش و تلاش و امید و آرامش و لذت و سلامت وجود دارد. قناعت برنامه ریزی صحیص برای رشد و سامان بخشیدن به اقتصاد است. اگر فرهنگ قناعت درجامعه ما رواج پیدا کند، دیگرحق محرومان و مستضعفان ضایع نخواهد شد، جامعه معتدل و میانه رو خواهد گشت و همه به حقوق فردی خود راضی خواهند بود و حرص و طمع درآنها وجود نخواهد داشت و به تبع آن ما دیگر شاهد رکود و مشکلات اقتصادی نخواهیم شد. بنابراین اگریک نظامی اعم از مسئولان و مردم آن ، قناعت پیشه کنند و از حرص آز دوری کنند می توانند برمشکلات خود فائق آیند.

نمونه آن را می توان در برخی ازکشورهای جهان مشاهده کردمانند چین وآلمان . الان کشور چین باجمیت زیادی که دارد توانسته است اقتصاد خود را سامان داده واز لحاظ اقتصادی رتبه نخست جهان را کسب کند.در داخل کشورخودمان نیز شهرهایی که از روحیه قناعت برخوردارند توانسته اند برمشکلات خود نسبت به دیگرشهرها غالب شوند نمونه موفق روحیه قناعت دررشد وشکوفایی اقتصادی را می توان دراستان یزد شهرقنات وقنوت وقناعت دید.مردم این استان ازدیرباز به داشتن روحیه قناعت وسخت کوشی درکارها ومقاومت دربرابرمشکلات شهره خاص وعام بوده اند. همین روحیه قانع بودن و رویه اعتدال در زندگی شخصی خود و جنب و جوش وفعال بودن درعرصه های اجتماعی وداشتن روحیه بالاوناامید نبودن دراین مردم بوده است که توانسته اند باوجود آنکه ازخشک ترین استان های کشوربه حساب می آید وچندین سال متوالی ازکم بارش ترین استان های کشور می باشد، رتبه های پایین را ازلحاظ نرخ بیکاری درکشورکسب کنند و بتوانند دربخش صنایع و تشکیل شهرکهای صنعتی موفق ظاهرشوند و دربرخی از زمینه ها مثل صنعت کاشی رتبه نخست کشوری را به خود اختصاص دهند و با وجود آنکه از نعمت آب کافی برخوردار نیستند اما کشاورزی خود را حفظ کرده و رونق دهند.

همین ویژگی یزدی ها و سبک زندگی آنهاست که می توان آنها را الگوی مناسبی برای دیگراستانها درزمینه اقتصاد مقاومتی دانست. البته باید بیان کرد که یزدیها این روحیه خود را مرهون دینداری خود می دانند چرا که وجود علمای مجاهد و روحانیون پرتلاش از دیربازدراین استان و به تبع آن نشرمعارف اهل بیت عصمت و طهارت و برپایی مجالس مذهبی و روضه خوانی درطول سال باعث شده است که سبک زندگی اسلامی ایرانی درمیان مردم رواج پیداکند و زمینه رشد و شکوفایی و سربلندی آنها را فراهم کند البته نباید از این موضوع نیزغفلت کرد که دشمن انقلاب اسلامی بیکارننشسته و هجمه های خود را دربرخی از استانهای ایران عزیز که جنبه دینداری و مذهبی مردمان آنها بیشترو قویتراست، افزایش داده است و برنامه های خاصی را دراین استانها مثل استانهای قم یزد و سمنان و ... طراحی کرده است و متاسفانه باید گفت که دربرخی جاها نیز موفق شده است. و توانسته ذائقه مردم را تغییر دهد و سبک زندگی غربی را جایگزین سبک زندگی اسلامی کند.

برای نمونه می توان مشاهده کرد که دراین چندسال اخیر، سیر مهاجرت ها از استانهای دیگر به شهریزد افزایش یافته و از طرف دیگرتبلیغات دشمنان اسلام دراین استان گسترده گشته به گونه ای که استفاده از ماهواره و برگزاری کنسرتها و مراسماتی که با روحیه دینداری مردمان این استان سازگاری ندارد و سابقا دراستان وجود نداشته است، افزایش یافته است و تلاش وسیعی در به انحراف کشاندن مراسمات مذهبی به خصوص مجالس عزاداری اباعبدالله الحسین علیه السلام در حال انجام است که وظیفه مومنین و علما و روحانیون این استان را دو چندان کرده است. همین توطئه ها و دسیسه هاست که متاسفانه باعث شده است روحیه قناعت و قنوتی که دراین دیارحاکم بوده است ازآن کاسته شود و شاهد رشد بی سابقه طلاق از یک طرف و ازسوی دیگر رشد بی سابقه افزایش نرخ بیکاری دریکسال اخیر در این استان شدیم.

نتیجه ای که می توان گرفت آن است که اولین اقدام برای عملی کردن اقتصاد مقاومتی درکشوراین است که سبک زندگی مردم را که متاسفانه از سبک زندگی اسلامی ایرانی خود فاصله گرفته و غربی گشته است را دوباره به همان حالت سابق خود یعنی اسلامی ایرانی برگردانیم و عناصری مانند قناعت را درجامعه نشر دهیم تا بتوانیم با عملیاتی کردن اقتصاد مقاومتی در عرصه اقتصادی مانند عرصه های دیگربردشمنان ایران اسلامی فائق آمده و اسلام ناب محمدی"صلی الله علیه و آله"را درجهان گسترش دهیم.